Πλάγιος λόγος (oratio obliqua)

1. Πλάγιο λόγο έχουμε όταν τα λόγια κάποιου δεν τα ακούμε ή τα πληροφορούμαστε όπως ακριβώς τα είπε, αλλά μας ανακοινώνονται εξαρτημένα από ένα ρήμα λεκτικό, δοξαστικό ή ερωτηματικό (dico, sentio, rogo κτλ.) και τροποποιημένα (ως προς τις εγκλίσεις, τους χρόνους, τις αντωνυμίες και ορισμένα επιρρήματα).
2. Ένας γενικός κανόνας που αφορά τις εγκλίσεις είναι ότι στον πλάγιο λόγο υπάρχει πάντα ή υποτακτική ή απαρέμφατο. (Στα αρχαία ελληνικά έχουμε οριστική, υποτακτική, ευκτική ή απαρέμφατο.). Συγκεκριμένα: (α) οι ανεξάρτητες προτάσεις που περιέχουν κρίση μετατρέπονται σε απαρεμφατικές· σε σχέση με το ρήμα της εξάρτησης το απαρέμφατο του ενεστώτα εκφράζει το σύγχρονο, του παρακειμένου το προτερόχρονο και του μέλλοντα το υστερόχρονο (βλ. και τα μαθ. VII και XVIII). Π.χ.

Ευθύς λόγος	Πλάγιος λόγος
Hostes discedunt	Dicit (dixit) hostes discedere
Hostes discesserunt	Dicit (dixit) hostes discessisse
Hostes discedent	Dicit (dixit) hostes discessuros esse

(β) Οι ανεξάρτητες προτάσεις που εκφράζουν επιθυμία μετατρέπονται σε δευτερεύουσες βουλητικές προτάσεις που εισάγονται με το ut (αρν. ne) και εκφέρονται με υποτακτική. (Ανάλογα με το ρήμα της εξάρτησης μπορούν να μετατραπούν και σε απαρεμφατικές)

Ευθύς λόγος	Πλάγιος λόγος
Veni! (έλα!)	peto a te ut venias (petebam... ut venires)
Noli timere!	Peto a te ne timeas (petebam... ne timeres)

(γ) Οι ευθείες ερωτήσεις γίνονται πλάγιες (βλ. τα μάθ. XLIII, XLIV) Ubi est Antonius? Rogat ubi sit Antonius (Rogabat ubi esset...)
3. Οι προτάσεις που στον ευθύ λόγο είναι εξαρτημένες διατηρούν στον πλάγιο λόγο το απαρέμφατο ή την υποτακτική, αλλά μετατρέπουν την οριστική σε υποτακτική. (Σημ. Η οριστική διατηρείται σε σπάνιες περιπτώσεις, όταν θεωρείται ότι η πρόταση λειτουργεί ανεξάρτητα από τον πλάγιο λόγο· βλ. π.χ. το κείμενο του μαθ. XLII, στ. 8: quo intendit). Παραδείγματα:

Ευθύς λόγος	Πλάγιος λόγος
Nescio quid faciam:	dicit se nescire quid faciat
credo, quia verum est	dicit se credere quia verum sit

4. Οι χρόνοι στον πλάγιο λόγο συμμορφώνονται προς τους κανόνες της ακολουθίας των χρόνων.
5. Οι προσωπικές και κτητικές αντωνυμίες μετατρέπονται ως εξής: του α' προσώπου (ego, meus) γίνονται se, suus (ή ipse, ipsius,-όταν υπάρχει αντίθεση ή κίνδυνος σύγχυσης)· του β' προσώπου (tu, tuus) γίνονται ille, illius· το hic ή iste γίνεται επίσης ille (ή is). Ακόμη, για λόγους ευνόητους, αλλάζουν και ορισμένα επιρρήματα: τα nunc, hodie (σήμερα), eras (αύριο) γίνονται tunc, illo die, postero die· το hic γίνεται ibi κτλ.

Ευθύς λόγος	Πλάγιος λόγος
Κύρια πρόταση κρίσεως	ειδικό απαρέμφατο κατηγορηματική μετοχή (ειδική πρόταση στα Α.Ε.)
Κύρια πρόταση επιθυμίας (προστακτική, προτρεπτική υποτακτική)	βουλητική πρόταση τελικό απαρέμφατο
Ευθεία ερώτηση	πλάγια ερώτηση
Οι προτάσεις που στον ευθύ λόγο είναι εξαρτημένες διατηρούν στον πλάγιο λόγο το απαρέμφατο ή την υποτακτική, αλλά μετατρέπουν την οριστική σε υποτακτική.